ΣΤΡΑΤΟΣ ΠΑΠΑΝΗΣ, καθηγητής: 'Οικογενειακή αυτοεκτίμηση'

Οικογενειακή Αυτοεκτίμηση
Η οικογένεια αποτελεί το προπύργιο της αυτοεκτίμησης και το κέλυφος μέσα στο οποίο θα μεταλαμπαδευθούν, θα διαμορφωθούν και θα οριστικοποιηθούν τα συστήματα αξιών, οι κανονιστικοί κώδικες και τα κριτήρια επιτυχίας. Είναι το μέτρο της αυτοπραγμάτωσης και το πλαίσιο διαρκούς αναφοράς, που είτε κατέχοντας προεξέχουσα θέση είτε υποβάλλοντας παρασκηνιακά τα κελευσματά της, έχει τη δύναμη να απογειώνει ή να τελματώνει την αίσθηση της προσωπικής αξίας και ολοκλήρωσης. Η έλλειψή της στιγματίζει και η ύπαρξή της καθορίζει την αυτοεικόνα. Οι άνθρωποι ενηλικιώνονται συναισθηματικά μόνο μετά το θάνατο των γονέων, ενώ τα βιώματα από το οικογενειακό περιβάλλον είναι τόσο έντονα και διηνεκή, που οριοθετούν συνειδητά ή ασυνείδητα τις μελλοντικές αποφάσεις και ενέργειες του ατόμου. Μέσα σε αυτό βιώνονται και εσωτερικεύονται οι έννοιες της αγάπης, της αποδοχής, της ιεραρχικής διαστρωμάτωσης, του καθήκοντος, της κοινωνικότητας και της εκπαίδευσης, που σηματοδοτούν την ανάπτυξη της προσωπικότητας. Η οικογένεια ως μικρογραφία της κοινωνίας και ως αποδέκτης των μεταλλάξεών της, διυλίζει τις ικανότητες και τις αρετές, που κρίνουν την αυτοεκτίμηση και προσδιορίζουν τα όριά της.
Τα οικογενειακά συστήματα είναι πολύ ανθεκτικά στην αλλαγή. Κάθε μέλος κατακτά ένα ρόλο, τον οποίο διαιωνίζει κάθε φορά που βρίσκεται στο πλαίσιο της οικογένειας. Όμως τις περισσότερες φορές ο ρόλος αυτός και η επίδρασή του στην προσωπική αυτοεκτίμηση είναι τόσο εμπεδωμένος, και τόσο πολύ υποσυνείδητα ακολουθεί το άτομο σε όλη την πορεία του, που σχεδόν κάθε επιτυχία στους υπόλοιπους τομείς δεν αρκεί για να μεταβάλλει το αυτοσυναίσθημα και την αυτοεικόνα, αν δεν εγκριθεί πρώτα από τα σημαντικά πρόσωπα της οικογένειας. Αυτό είναι ιδιαίτερα αληθές σε κοινωνίες 'οικογενειοκεντρικές', όπως η ελληνική. Οι οικογενειακοί θεραπευτές υποστηρίζουν ότι, όταν ένα μέλος μιας δυστυχισμένης οικογένειας γίνει καλά, τότε ένα άλλο μέλος γίνεται χειρότερα, εννοώντας ότι η παθολογία της οικογένειας είναι ένα είδος νοσηρής ισορροπίας, που , αν διαταραχθεί προς όφελος κάποιου μέλους, επηρεάζει αρνητικά τα υπόλοιπα, γιατί μεταβάλλει αθέλητα τις μαθημένες συμπεριφορές. Τα πρόσωπα μιας οικογένειας συχνά να παγιδεύονται σε μια «διπλή δέσμευση», όπου ο 'θύτης' χρειάζεται απόλυτα το θύμα, του οποίου την αυτοεκτίμηση δυναστεύει και όπου οι σχέσεις φαίνονται επίπλαστα συμμετρικές, ενώ στην πραγματικότητα είναι εξαρτήσεις υποτέλειας. Πολλές μορφές 'αμυντικής' αυτοεκτίμησης ή χαμηλού αυτοσυναισθήματος έχουν τις ρίζες τους σε τέτοιες καταστάσεις και βιώματα.

Αποτελεσματική αλλαγή θα επέλθει, όταν τα μέλη βρεθούν έξω από το σύστημα και δουν την αυτοαναιρούμενη φύση των κανόνων, πάνω στους οποίους έχουν στηρίξει τους αυτοπροσδιορισμούς τους. Η διαδικασία αλλαγής ονομάζεται «επανασχηματισμός». Ο επανασχηματισμός μοιάζει με το ξύπνημα από ένα άσχημο όνειρο. Κατά την διάρκεια του εφιάλτη, μπορεί κάποιος να τρέξει, να κρυφτεί, να πολεμήσει, να πηδήξει πάνω σε μια απότομη πλευρά του βράχου, ή να δοκιμάσει χιλιάδες άλλα πράγματα για να επιφέρει το ποθητό αποτέλεσμα, όμως στην πραγματικότητα τίποτα δεν αλλάζει. Η ανακούφιση έρχεται όταν βγει αυτός που ονειρεύεται έξω από το σύστημα του ονείρου.
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες η βιολογική ενηλικίωση διαφέρει χρονικά από την κοινωνική, κυρίως λόγω της στρέβλωσης των εργασιακών συνθηκών και της ανεργίας. Ενώ στην Ευρώπη ο έφηβος από πολύ νωρίς και σχεδόν αναγκαστικά δέχεται την ανεξαρτησία του, στην Ελλάδα παραμένει για πολύ ακόμη εξαρτημένος οικονομικά και συναισθηματικά από τους δικούς του, η οποίοι αναλαμβάνουν να τον στηρίξουν σε όλους τους τομείς της δραστηριότητάς του και κυρίως στην εύρεση κατοικίας. Έτσι, ενώ αλλού η μορφή της οικογένειας είναι πυρηνική και σε μεγάλο ποσοστό μονογονεική, στη χώρα μας εμφανίζεται ένα ιδιότυπο φαινόμενο, η αναβίωση μιας εκτεταμένης δομής οικογένειας κυρίως στα αστικά κέντρα. Πολλές συγγενικές οικογένειες ζουν στην ίδια πολυκατοικία ή σε γειτονικά διαμερίσματα, επειδή τα νεώτερα μέλη τους αδυνατούν να πληρώσουν το τίμημα του αποχωρισμού. Οι ψυχολογικές επιπτώσεις του γεγονότος αυτού και η επίδρασή του στην αυτοεκτίμηση των νέων είναι σημαντικές. Η μείωση της αυτονομίας, ο επιμερισμός της λήψης αποφάσεων ανάμεσα στην οικογένεια καταγωγής και στο νέο ζευγάρι με αντάλλαγμα οικονομικές παροχές, επιδρούν στη διαιώνιση των παλαιοτέρων στάσεων , αρχών και κριτηρίων επιτυχίας. Η αυτοεκτίμηση στηρίζεται στην συμμόρφωση προς συντηρητικότερες αντιλήψεις ή με την σύμπλευσή προς μορφές δράσης, που θεωρούνται καταξιωμένες και λειτουργικές, αλλά είναι ελάχιστα καινοτόμες. Οι γονείς αναπαράγουν για πολλά χρόνια ακόμη το ρόλο τους ως φορείς της εξουσίας και νοηματοδοτούν την αυτοεικόνα τους, έχοντας ενεργό συμμετοχή στην ανατροφή των παιδιών και στη διαχείριση των υποθέσεων.

Πρόκειται για έναν ευφυέστατο μηχανισμό κοινωνικής αυτοσυντήρησης και αντίστασης στην επιδείνωση της οικονομίας, ο οποίος όμως, δεν είναι άμοιρος προβλημάτων. Ο συνδυασμός της ψυχολογικής στασιμότητας σε οικογενειακό επίπεδο με την ταχύτατη μετεξέλιξη των κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων παγκοσμίως είναι η γενεσιουργός αιτία πολλών συγκρουσιακών καταστάσεων, από τις οποίες η αυτοεκτίμηση, ειδικά των νέων, δεν βγαίνει αλώβητη. Καλούνται λειτουργώντας σε ένα ασταθές περιβάλλον να συμβιβάσουν τις εξωγενείς αντινομίες και να ανακαλύψουν τη χρυσή τομή ανάμεσα σε μια οικογενειακή δυναμική, που είναι ακόμα κατά βάση παραδοσιακή και σε ένα ανταγωνιστικό περίγυρο, που απαιτεί δεξιότητες σύγχρονες και διαρκώς ανανεούμενες.
Η μονογονεϊκή οικογένεια αποτελεί σήμερα ένα εξελικτικό στάδιο της πυρηνικής οικογένειας.
Τα γενικά χαρακτηριστικά των χωρισμένων μητέρων στην Ελλάδα είναι η αδυναμία τους να ανταποκριθούν στον κοινωνικό τους ρόλο λόγω έλλειψης υποστηρικτικών κοινωνικών συστημάτων ή υπερεκτίμησης των δυνατοτήτων τους. Η αδυναμία αυτή της χωρισμένης μητέρας να ανταποκριθεί κατάλληλα στις πολλαπλές ανάγκες που δημιουργούνται έχει αρνητικές επιπτώσεις αργότερα στη δημιουργία μια σωστής σχέσης με το παιδί της. Επικρατεί η αντίληψη ότι τα παιδιά που μεγαλώνουν μόνα με την μητέρα τους συχνά εμφανίζουν ιδιαίτερα προβλήματα συμπεριφοράς και έντονες δυσκολίες στην προσωπική τους ζωή. Η χωρισμένη μητέρα βιώνει έντονα συναισθήματα όπως η απώλεια, ο θυμός , η κατάθλιψη και η ανικανότητα αποδοχής του νέου της ρόλου, τα οποία συνήθως μεταλαμπαδεύονται συνειδητά ή ασυνείδητα στην ψυχοσύνθεση του παιδιού.